Dvije pošiljke krušaka koje su koncem februara ove godine sa hrvatske granice vraćene u Bosnu i Hercegovinu završile su u stomacima bh. građana. I malo ko bi govorio o tome kao o prvorazrednom zdravstvenom problemu da u tim kruškama nije utvrđeno povišeno prisustvo nedozvoljene supstance – fosmet.
„Uhapšeno“ voće je predstavljalo potencijalan rizik za zdravlje ljudi, a udio fosmeta u kruškama iznosio je 0,18 mg/kg. Insekticid fosmet je odlukom Evropske komisije zabranjen u EU u februaru 2022. godine. Sumnja se na genotoksičnost i kancerogenost, odnosno na štetno djelovanje na zdravlje ljudi i postavlja se pitanje koliko je zapravo hrana koju jedu građani BiH zdrava?
Direktor Agencije za bezbjednost hrane BiH, Sanin Tanković, tom prilikom je ukazao na poražavajuću praksu prema kojoj roba koja ne zadovolji standarde Evropske unije često završava na tržištu Bosne i Hercegovine. Naglasio je da su kruške koje su stigle do domaćih potrošača sadržavale koncentraciju fosmeta i do stotinu puta veću od dozvoljene granice.
Tema bezbjednosti hrane sve više dolazi u fokus kada je riječ o zaštiti zdravlja građana BiH, s obzirom na brojne izazove u tom sektoru. Važnu ulogu u obezbjeđivanju bezbjednosti hrane imaju ne samo zakoni i institucije nadležne za kontrolu, već i kapaciteti laboratorija i djelotvornost inspekcija na tržištu – svi oni zajedno doprinose tome da hrana koja se nudi potrošačima bude zdravstveno ispravna.
Bosna i Hercegovina i dalje ima ozbiljne teškoće kada je riječ o unapređenju bezbjednosti hrane, prije svega zbog neusklađenih i zastarjelih propisa, slabe saradnje među entitetskim institucijama i ograničenih resursa. Sve to zajedno značajno usporava i otežava primjenu mjera koje bi trebale garantovati bezbjednost prehrambenih proizvoda. Stručnjaci s Agromediteranskog fakulteta u Mostaru upozoravaju da se poljoprivredni proizvodi često nađu na tržištu prije nego što prođe neophodno vrijeme nakon tretiranja hemijskim sredstvima, čime se direktno ugrožava zdravlje potrošača.
Profesor Ahmed Džubur kao ilustraciju navodi primjer trešanja koje bi, prema pravilima, trebalo da odstoje najmanje sedam dana nakon prskanja hemikalijama prije nego što postanu bezbjedne za konzumaciju. U stvarnosti, kako kaže, trešnje se često prodaju već dan ili dva nakon berbe, bez poštovanja tog perioda karence.
Prema podacima Agencije za bezbjednost hrane BiH, tokom posljednjih pet godina u Bosni i Hercegovini zabilježeno je više od stotinu slučajeva povlačenja i vraćanja pošiljki hrane zbog različitih zdravstvenih rizika. Samo u 2023. godini povučeno je više od 30 pošiljaka, najčešće agrumi, kruške, riba i instant napici, uglavnom zbog povišenih pesticida, parazita i nedeklarisanih supstanci. Slični problemi bilježeni su i prethodnih godina, uključujući kontaminiranu flaširanu vodu, povrće, začine i konditorske proizvode, s uzrocima poput teških metala, etilen-oksida i bakterijskih zagađenja. Najveći dio ovih povlačenja odnosio se na uvoznu robu, što ukazuje na potrebu za jačanjem kontrole na granicama i bolju koordinaciju laboratorija.
Dodatni problem predstavlja i činjenica da su neka tla u BiH zasićena teškim metalima i ostacima pesticida, što kroz biljke dospijeva u hranu koja svakodnevno stiže do potrošača. Prema riječima Džubura, kontrola nad prodajom na pijacama, tržnicama i u trgovinama uglavnom je nedovoljna ili gotovo simbolična. Na to upozorava i glavni federalni inspektor za hranu Nermin Smajlagić, koji ističe da zbog manjka prehrambenih inspektora kontrolu sigurnosti hrane često obavljaju sanitarni inspektori, iako to nije njihova primarna nadležnost.
Smajlagić dodatno skreće pažnju na to da se hrana u BiH i dalje provjerava prema zakonima starim više od 50 godina, iako su se uslovi proizvodnje i tržišta u međuvremenu bitno promijenili. Po njegovim riječima, čak i najjednostavnije izmjene propisa, koje bi omogućile ograničavanje štetnih sastojaka u hrani, provode se sporo i nailaze na otpor, iako su nužne za usklađivanje sa standardima Evropske unije.
Situacija je prošle godine postala još ozbiljnija i gotovo nevjerovatna – u cijeloj Bosni i Hercegovini nisu provedene laboratorijske analize hrane niti kontrole prisustva ostataka pesticida u proizvodima biljnog i životinjskog porijekla. Time je zdravlje stanovništva širom zemlje bilo direktno dovedeno u opasnost. Kao glavni razlog ovog propusta navodi se postupanje Ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva Republike Srpske, koje nije dalo saglasnost Agenciji za bezbjednost hrane BiH na Višegodišnji program kontrole ostataka pesticida.
Brojne epidemiološke studije povezuju hroničnu izloženost organofosfatima, karbamatima i drugim pesticidima s povećanom učestalošću dijabetesa tip 2, kardiovaskularnih bolesti, određenih karcinoma i poremećaja plodnosti. Budući da u BiH već više od 77% ukupnih smrti otpada na nezarazne bolesti, svako dugotrajno prekoračenje prihvatljivog dnevnog unosa (ADI) – npr. redovna konzumacija voća koje sadrži fosmet ili klorpirifos iznad MRL-a – može dodatno pogoršati ionako visoku stopu tih oboljenja. Stručnjaci Evropske agencije za životnu sredinu upozoravaju da kaskadni učinci pesticida na endokrini, kardiovaskularni i imunološki sistem postaju vidljivi tek nakon godina kumulativne izloženosti, pa se povlačenje hrane u BiH ne smije posmatrati samo kao ekonomski problem nego i kao dugoročni zdravstveni rizik koji zahtijeva kontinuiran, transparentan i naučno utemeljen nadzor.
Bez odobrenja tog entitetskog ministarstva, Agencija nije imala mogućnost da sprovede godišnji plan monitoringa, koji se inače realizuje u saradnji s Kancelarijom za veterinarstvo BiH, Upravom BiH za zaštitu zdravlja bilja, entitetskim resornim ministarstvima i Odjeljenjem za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu Brčko distrikta. Nedostavljanje zvaničnih komentara na predloženi program od strane Ministarstva iz Republike Srpske u suštini je zaustavilo sprovođenje kontrole hrane na prisustvo pesticida i time dodatno ugrozilo zdravlje građana.
Agencija za bezbjednost hrane BiH je o ovome obavijestila Savjet ministara BiH, upozorivši da tokom protekle godine laboratorijske analize na ostatke pesticida nisu vršene. Dokumenti koji su dospjeli u javnost pokazuju da je Agencija uputila čak četiri zvanične urgencije Ministarstvu poljoprivrede Republike Srpske, ali odgovora nije bilo.
Kako su iz Agencije istakli, nepostupanje Ministarstva onemogućilo je donošenje i provođenje programa u 2024. godini. Zbog toga, laboratorijska ispitivanja ostataka pesticida u hrani biljnog i životinjskog porijekla nije obavljena, što znači da su javnost, Evropska agencija za bezbjednost hrane (EFSA) i Savjet ministara BiH ostali bez ključnih podataka o stanju u oblasti bezbjednosti hrane – sa svim rizicima koje to nosi po zdravlje i informisanost potrošača.
Svjetska zdravstvena organizacija u svom informativnom listu o ostacima pesticida u hrani naglašava da pesticidi odobreni za međunarodnu trgovinu sami po sebi ne predstavljaju genotoksični rizik, već opasnost nastaje tek kada se prekorače sigurni nivoi izloženosti. Zajednički odbor Organizacije za hranu i poljoprivredu i Svjetske zdravstvene organizacije za procjenu ostataka pesticida (JMPR) svake godine donosi naučno utemeljene preporuke o prihvatljivim dnevnim unosima i referentnim dozama, koje čine osnovu za određivanje maksimalnih dozvoljenih ostataka pesticida u hrani na globalnom nivou. Evropska agencija za bezbjednost hrane (EFSA) u svom izvještaju iz 2023. navodi da su prehrambeni rizici od ostataka pesticida za većinu evropskog stanovništva vrlo niski, dok Evropska agencija za životnu sredinu (EEA) procjenjuje da je 98,4 posto analiziranih uzoraka hrane u EU bilo u zakonskim granicama, što ukazuje na minimalne rizike za potrošače.
Novac planiran za te analize, u iznosu od 110.000 KM, ostao je neiskorišten. Agencija je do tada uzorkovanje hrane obavljala u saradnji s nadležnim inspekcijama širom zemlje. Tek nakon višemjesečne blokade, početkom juna ove godine, kontrola ostataka pesticida u hrani napokon je ponovo pokrenuta.
Sanin Tanković je istakao da je u međuvremenu okončana kompletna procedura izrade višegodišnjeg programa monitoringa ostataka pesticida u hrani, koji je potom upućen entitetima na razmatranje i davanje mišljenja.
Prema njegovim riječima, zajedno sa svojim zamjenikom održao je više sastanaka u nadležnim ministarstvima oba entiteta, gdje je naglašena važnost i obaveza provođenja tog programa. Istaknuto je da je postignut zajednički stav da je predloženi program u potpunosti usklađen s evropskim standardima. Nakon toga pokrenut je postupak javnih nabavki, a u maju je potpisan dvogodišnji ugovor sa Institutom za vode u Bijeljini – jedinom institucijom koja je dostavila ponudu u skladu sa tehničkim zahtjevima Agencije – o provođenju kontrole ostataka pesticida u hrani biljnog i životinjskog porijekla.
Vrijednost ugovora iznosi nešto više od 187 hiljada KM bez uračunatog PDV-a, a okvirni sporazum biće na snazi do 31. decembra 2026. godine. Time je omogućeno da se kontrole pesticida obavljaju svakog mjeseca, a rezultati se dostavljaju nadležnim inspekcijama na entitetskom, kantonalnom i opštinskom nivou.
Tanković je posebno naglasio da se ovaj ugovor razlikuje od prethodnih po tome što je zaključen na period od dvije godine, što znači da će uzimanje uzoraka početi već u prvim mjesecima godine, poput januara, februara, marta i aprila. Time se izbjegava kašnjenje zbog procedura javnih nabavki, jer pesticidi mogu biti prisutni i u tom periodu.
Osnovni cilj ovog višegodišnjeg programa jeste da se procijeni koliko su potrošači izloženi ostacima pesticida, i to kako u kraćim vremenskim periodima (akutna izloženost – npr. kroz jedan obrok ili tokom jednog dana), tako i dugoročno (hronična izloženost – usljed kontinuirane konzumacije tokom života).
Tanković je na kraju podvukao da, iako u BiH postoji više programa za kontrolu ostataka pesticida na različitim nivoima, to ne smije biti izgovor za izostanak sistematske kontrole na državnom nivou.
Građani su sve skeptičniji kada je riječ o bezbjednosti hrane. U neformalnoj anketi provednoj na banjalučkoj Tržnici, mnogi su izrazili bojazan da ne znaju šta kupuju. Jedan od anketiranih građana je izjavio da svakodnevno kupuje na pijaci, iako je svjestan da kontrola proizvoda često izostaje. Iako i dalje preferiraju domaće proizvode, nisu bili rijetki koji su isticali da nekad više vjeruju uvoznoj hrani jer smatraju da je bolje kontrolisana.
Bosna i Hercegovina ima mrežu od preko 50 laboratorija koje učestvuju u kontroli i ispitivanju bezbjednosti hrane. Ove laboratorije obavljaju različite vrste analiza – od provjera prilikom uvoza i tokom proizvodnje, do kontrola koje se sprovode u okviru inspekcijskog nadzora. Sve ove aktivnosti usmjerene su na to da hrana koja stiže na trpeze potrošača bude bezbjedna i kvalitetna, bez rizika po zdravlje stanovništva.
Muamer Mandra, direktor Instituta za zdravlje i sigurnost hrane Zenica, istakao je da se u toj ustanovi svakodnevno provode kontrole prehrambenih proizvoda namijenjenih ljudskoj ishrani. Poseban akcenat stavlja se na nadzor hrane životinjskog porijekla – mesa, mlijeka, jaja i meda. Mandra je naglasio da je bezbjednost hrane osnovni preduslov za očuvanje zdravlja svake zajednice, ali i upozorio da na kvalitet i zdravstvenu ispravnost krajnjeg proizvoda utiče čitav niz faktora.
Institut za zdravlje i sigurnost hrane nedavno je izdao publikaciju pod nazivom „Vodič za unapređenje sigurnosti hrane“, čime je dodatno naglasio koliko je ovo pitanje važno. Da je bezbjednost hrane u vrhu prioriteta potvrđuje i činjenica da je na nivou Evropske unije uspostavljen čitav set propisa koji uređuju način rukovanja, proizvodnje, distribucije i skladištenja hrane, sve s ciljem da se spriječi pojava bolesti i trovanja izazvanih kontaminiranom hranom.
U pomenutom vodiču ističe se da sigurnost hrane obuhvata niz postupaka koje je potrebno primjenjivati kako bi se izbjegli ozbiljni zdravstveni rizici. Hrana, kako se navodi, može biti prenosilac bolesti sa jedne osobe na drugu i može predstavljati pogodno tlo za razvoj bakterija koje izazivaju trovanje.
Pojam bezbjednosti hrane obuhvata mikrobiološku i higijensku ispravnost, ali i zdravstvenu bezbjednost u smislu odsustva ostataka hemijskih supstanci i radioaktivnih materija. Ovakvi rizici – bilo mikrobiološki, hemijski ili fizički – mogu dospjeti u hranu u bilo kojoj fazi njenog puta od proizvodnje do stola. Zbog toga se već od primarne proizvodnje, preko prerade, pripreme, rukovanja, skladištenja i distribucije, mora voditi računa o svakom aspektu bezbjednosti hrane.
Kontrola bezbjednosti hrane u Bosni i Hercegovini značajno zaostaje u odnosu na susjedne zemlje, poput Hrvatske i Srbije. Dok BiH godišnje javno objavi 20 do 30 opoziva i povlačenja spornih pošiljki, Hrvatska, kao članica Evropske unije, objavljuje i do tri puta više takvih slučajeva zahvaljujući integraciji u evropski sistem brzog uzbunjivanja (RASFF) i efikasnoj koordinaciji inspekcija. U Srbiji, iako još nije članica EU, sistem kontrole je aktivniji od bh. sistema, s više od 80 povlačenja prehrambenih proizvoda godišnje i čestim objavama hitnih opoziva putem sanitarne i veterinarske inspekcije.
Evropska unija donijela je različite propise koji se tiču oblasti hrane tj. njene bezbjednosti, a osnovni je Uredba (EZ-a) br. 178/2002 Evropskog Parlamenta i Savjeta Evrope od 28. januara 2002. kojima se utvrđuju opšta načela i uslovi zakona o hrani. Bezbjednost hrane u Republici Srpskoj je na zadovoljavajućem nivou, ali je potrebno što više pratiti šta proizvodimo i naročito šta uvozimo.
Dragana Stoisavljević, nacionalni koordinator za pitanja ishrane i gojaznosti Republike Srpske, ukazuje na to da se Bosna i Hercegovina suočava s ozbiljnim problemom prekomjerne tjelesne mase – svaka peta osoba je gojazna, dok svaka druga ima višak kilograma. Iako je važno raditi na rješavanju ovog problema, Stoisavljević naglašava da je neophodno osigurati i strožu kontrolu hrane. To se, prema njenim riječima, mora provoditi kroz inspekcije na lokalnom i republičkom nivou, ali i kroz rigorozniju kontrolu uvezene hrane.
Akademik Novo Pržulj, profesor Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Banjaluci, ističe da je ključna slabost domaće proizvodnje hrane činjenica da polovina obradivog zemljišta u Republici Srpskoj i BiH ostaje neiskorištena. Istovremeno, uvoz hrane dosegao je vrijednost od 3,6 milijardi KM u devet mjeseci prošle godine, dok je izvoz iznosio tek oko 800 miliona, i to uglavnom najkvalitetnijih proizvoda. Pržulj se pita da li su zaista potrebni svi ti uvozni proizvodi, uključujući i velike količine uvozne vode, te dodaje da je nužno preispitati kako reorganizovati poljoprivredu, posebno u uslovima masovne depopulacije. Iako Vlada Republike Srpske značajno ulaže u ovu oblast, on naglašava da finansijska podrška nije dovoljna i da se mora više ulagati u obrazovanje proizvođača kako bi primjenjivali savremene tehnologije i uvodili nove biljne vrste.
Mirza Palo, stručni saradnik Svjetske zdravstvene organizacije u BiH, smatra da je opšti nivo sigurnosti hrane u zemlji visok, ali upozorava na opasnost koju donosi lako dostupna i prekomjerna konzumacija procesuirane hrane. Po njegovim riječima, upravo to doprinosi sve većoj učestalosti hroničnih nezaraznih bolesti poput dijabetesa, kardiovaskularnih oboljenja i karcinoma, što se najviše osjeti kod odrasle populacije. Zbog toga se, kako ističe, posebna pažnja posvećuje promociji pravilne i uravnotežene ishrane, a kao podrška tim naporima izrađen je i Vodič o pravilnoj ishrani.
Gerila.info
