U Banjaluci je 10. decembra, u trenutku kada Hrvatski sabor po hitnom postupku razmatra lex specialis o izgradnji Centra za zbrinjavanje radioaktivnog otpada na Trgovskoj gori, održan međunarodni naučni simpozijum „Trgovska gora – predložena lokacija za odlagalište radioaktivnog otpada“. Stručnjaci iz više oblasti, od geologije, hidrologije i biologije, do prava, ekonomije i ljudskih prava, predstavili su 23 rada čiji zajednički zaključak glasi: Trgovska gora je naučno i stručno neprihvatljiva lokacija za odlaganje radioaktivnog otpada.
Simpozijum je organizovala Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske (ANURS) i Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Banjoj Luci, u saradnji s Ministarstvom za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju RS, Ministarstvom spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH i Fondom za zaštitu životne sredine i energetsku efikasnost RS.
U organizacionom i naučnom odboru našli su se akademici ANURS-a (Dragoljub Mirjanić, Neđo Đurić, Esad Jakupović, Novo Pržulj), dopisni članovi Goran Trbić i Zoran Govedar, te profesori Prirodno-matematičkog fakulteta. U radu su učestvovali i članovi Ekspertskog i Pravnog tima za Trgovsku goru, predstavnici resornih ministarstava i stručnjaci sa univerziteta iz Republike Srpske, Federacije BiH i Srbije (Beograd, Novi Sad, Kragujevac).
Ministar za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju RS Bojan Vipotnik naglasio je da će rezultati skupa dodatno ojačati argumente protiv namjere Hrvatske da na granici s BiH gradi nuklearni objekat, podsjećajući da je obuhvaćen cijeli spektar prijetnji, od uticaja na stanovništvo i privredu, do dugoročnih ekoloških i klimatskih rizika.
Program simpozijuma pokazuje koliko je problem Trgovske gore složen. U plenarnom dijelu govorilo se o nuklearnom otpadu „juče, danas i sutra“, početnom radiološkom stanju mulja u donjem toku Une i potencijalnim uticajima planiranog odlagališta na socioekonomski razvoj sjeverozapada Republike Srpske.
U nastavku su predstavljeni radovi o psihološkim dimenzijama rizika za lokalno stanovništvo, zaštiti životne sredine kroz prizmu ljudskih prava, te poster-sekcija sa 23 teme, među kojima su:
- rizici odlaganja radioaktivnog otpada u području Novog Grada i početno stanje radioaktivnosti,
- nuklearni otpad na Trgovskoj gori i Republika Srpska između izazova, rizika i prijetnje,
- seizmičnost u regionu Trgovske gore,
- istorijat i status odabira lokacije Čerkezovac,
- geopolitički aspekti Trgovske gore i koncept održivog regionalnog razvoja,
- građanskopravna i krivičnopravna odgovornost za ekološku štetu,
- biodiverzitet makrofita, strogo zaštićenih biljnih vrsta, ihtiofaune, vodozemaca i akvatičnih puževa u dolini Une,
- uticaj klimatskih promjena na poplave i ekstremne padavine,
- prirodne vrijednosti Parka prirode „Una“ i klimatske projekcije za region Prijedora.
Dekan PMF-a Goran Trbić podvukao je da se ovim radovima zapravo definiše „nulto stanje“, odnosno nivoi radioaktivnosti, stanje flore i faune, uticaj na stanovništvo i turizam, ali i psihološki efekat same činjenice da je odlagalište planirano svega nekoliko kilometara od granice. Poseban fokus stavljen je na klimatske i hidrološke rizike. Područje je izloženo intenzivnim padavinama i poplavama koje povećavaju vjerovatnoću da radioaktivne materije dospiju u podzemne vode i šire se nizvodno tokom Une.
Akademik Neđo Đurić naglasio je da za struku više nije pitanje da li je lokacija povoljna, već koliko bi široko područje bilo zahvaćeno posljedicama eventualnog incidenta, ukazujući da se u scenarijima razmatra prostor u radijusu od pet do 20 kilometara, ali i šire, što obuhvata veliki dio teritorije RS i BiH.
Šta piše u hrvatskom prijedlogu zakona
Istovremeno s naučnim simpozijumom, u Zagrebu se odvija ubrzana saborska procedura za donošenje posebnog zakona kojim se uređuje izgradnja Centra za zbrinjavanje radioaktivnog otpada na Trgovskoj gori.
Prema podacima iz Hrvatskog sabora, Prijedlog zakona o izgradnji Centra za zbrinjavanje radioaktivnog otpada, s konačnim prijedlogom zakona, ušao je u saborsku proceduru 20. novembra 2025. godine, a već 21. novembra Sabor je na 8. sjednici prihvatio vođenje postupka po hitnom postupku, uz objedinjeno prvo i drugo čitanje.
O ovoj tački dnevnog reda formalno su se izjasnili Odbor za zakonodavstvo i Odbor za gospodarstvo, dok je zakon istovremeno uvršten na dnevni red više sjednica nadležnih odbora.
Sam prijedlog zakona potvrđuje da će Centar za zbrinjavanje radioaktivnog otpada biti izgrađen na lokaciji bivše kasarne Čerkezovac na Trgovskoj gori, u opštini Dvor, neposredno uz granicu s Bosnom i Hercegovinom. Prema obrazloženju, centar je zamišljen kao jedinstvena funkcionalna i prostorna cjelina, odnosno centralno skladište radioaktivnog otpada i iskorištenih izvora s teritorije Hrvatske, dugoročno skladište nisko i srednje radioaktivnog otpada iz NE „Krško“, administrativni dio sa upravnom zgradom i informacijskim centrom, te prateća infrastruktura (pristupni putevi, vodovod i kanalizacija, energetske i komunikacijske instalacije, sistemi fizičke i tehničke zaštite).
Zakonom je predviđeno da Centar bude organizaciona jedinica Fonda za finansiranje razgradnje i zbrinjavanja radioaktivnog otpada Nuklearne elektrane „Krško“. U njemu bi se zbrinjavao institucionalni radioaktivni otpad s teritorije Hrvatske, kao i polovina nisko i srednje radioaktivnog otpada iz Krškog, što proizlazi iz međudržavnog ugovora Slovenije i Hrvatske.
Hrvatska Vlada u obrazloženju naglašava da je riječ o posebnom zakonu kojim se prostorno-planskim putem definiše lokacija centra, kao nužan uslov za propisivanje daljih uslova izgradnje i rada, te da se time ispunjavaju obaveze prema Međunarodnoj agenciji za atomsku energiju i sporazumu sa Slovenijom o zbrinjavanju otpada iz NE Krško. Takođe se navodi da je izgradnja centra jedan od ključnih preduslova za nesmetan nastavak rada NE Krško i razvoj potencijala nuklearne energije u Hrvatskoj.
„Ekološki rasizam“
Na simpozijumu je istaknuto da u Bosni i Hercegovini postoji potpuni politički konsenzus, od lokalnog nivoa, preko entiteta, do države, da je neprihvatljivo da Hrvatska na Trgovskoj gori gradi odlagalište radioaktivnog otpada. Koordinator Ekspertskog i Pravnog tima za Trgovsku goru Borislav Bojić podsjetio je da su Narodna skupština RS, Parlament Federacije BiH i institucije na nivou BiH više puta usvajale zaključke i informacije u kojima odbacuju lokaciju Čerkezovac.
Pravnik Nemanja Galić pojasnio je da pred Implementacionim komitetom Espoo konvencije u Ženevi već teče postupak po pritužbama BiH protiv Hrvatske, jer se cjelokupan projekat vodi kao prekogranični zahvat. Prema njegovim riječima, lex specialis Hrvatskog sabora praktično prejudicira ishod postupka procjene uticaja na životnu sredinu, što predstavlja obaveznu fazu koja bi, prema međunarodnom pravu, morala prethoditi bilo kakvom zaključavanju lokacije i uključiti BiH institucije, stručnjake i javnost.
Jedan od radova koji je privukao posebnu pažnju bio je rad Udruženja „Green team“ pod nazivom „Elementi ekološkog rasizma u okviru slučaja Trgovska gora“. Analiza, zasnovana na tehničkim i naučnim podacima, međunarodnim konvencijama i hronologiji institucionalnih poteza dvije države, pokazala je da se u ovom slučaju mogu prepoznati obilježja ekološkog rasizma.
Kako objašnjava Mario Crnković, predsjednik Udruženja “Green team”, savremena literatura pod ekološkim rasizmom podrazumijeva situacije u kojima se ekološki tereti sistematski prebacuju na zajednice s manje političke moći, slabijim socioekonomskim kapacitetima i ograničenim pristupom informacijama, a upravo to je slučaj sa stanovnicima sjeverozapadne BiH, koji bi snosili najveći rizik bez ikakve koristi od nuklearne energije. Nalazi rada ukazuju da su ti obrasci ukorijenjeni u istorijskim, ekonomskim i političkim odnosima koji oblikuju raspodjelu ekoloških rizika.
Crnković napominje da kriterijumi ekološkog rasizma važe i u prekograničnim situacijama, ukoliko postoji jasna asimetrija rizika i koristi. U ovom slučaju, Hrvatska lex specialis zakonom fiksira lokaciju centra u neposrednoj blizini granice, dok bi više od 250.000 građana sjeverozapadne BiH, prema procjenama domaćih institucija i ranijim studijama, snosilo dominantan dio rizika po zdravlje, životnu sredinu i razvoj.
Poruke simpozijuma i naredni koraci
Tokom skupa je više puta naglašeno da BiH nije nuklearna zemlja, nije dobila ni kilovat struje iz Krškog, ali bi, po hrvatskim planovima, trebalo da dijeli najveći dio rizika od odlagališta u neposrednoj blizini granice. Već sama najava odlagališta utiče na lokalne zajednice, na investitore, poljoprivrednike i proizvođače meda, ali i na odluke stanovništva da li da ostane ili ode iz pograničnih opština.
Zaključci naučnih radova biće objedinjeni i korišteni kao dio dokumentacije koju će BiH predstaviti pred međunarodnim institucijama, uključujući organe Espoo konvencije i Evropsku komisiju. Struka insistira da se odluka o Trgovskoj gori vrati u okvir međunarodnog prava i naučnih kriterijuma, a ne da bude rezultat jednostrane političke odluke hrvatskih vlasti.
Poruka naučne zajednice je da, prema dostupnim naučnim dokazima i uprkos pokušaju da se lex specialisom ubrza projekat Čerkezovac, Trgovska gora nije ni sigurna ni pravedna lokacija za odlaganje radioaktivnog otpada, ni za lokalne zajednice, ni za Bosnu i Hercegovinu u cjelini.
Gerila.info
