Osnovni sud u Prijedoru donio je rješenje [RS1] kojim se okrivljeni, profesor Jovan Lekanić iz Bistrice, oslobađa od odgovornosti da je počinio saobraćajni prekršaj, a koji je navodno bio počinjen u okviru spontanog protesta grupe mještana Mjesne zajednice Bistrica kod Prijedora zbog nezakonitog rudnika.
piše Centar za životnu sredinu Banjaluka
Podsjećamo, okrivljeni je, zajedno sa svojim sugrađanima, učestvovao u mirnom skupu održanom 18. septembra 2023. godine u cilju protesta protiv nezakonite eksploatacije i prevoza uglja sa ležišta “Bistrica”—slučaju o kojem je šira javnost bila upoznata i o kojem smo više puta pisali.
Skup mještana, koji je bio posljedni pokušaj članova ove lokalne zajednice da zaštite životnu sredinu i spriječe ugrožavanje osnovnih ljudskih prava, bio je onemogućen i uklonjen kao nazakonit od strane policijskih službenika i pripadnika entitetske žandarmerije.
Zbog solidarisanja i učešća u tom skupu, protiv okrivljenog je podnijet zahtjev za pokretanje prekršajnog postupka jer je, tom prilikom, pokušao vozilom i tijelom da spriječi konačno de facto ozakonjenje protivpravne dodjele i realizacije koncesije kojom se ugrožavaju prava na zdravu životnu sredinu i temeljna prava ličnosti neodređenog broja građana. Čineći to na simboličan način, isti je, zajedno sa svojim sugrađanima, izražavao mišljenje putem spontanog okupljanja koje je bilo legitmno i u skladu sa članom 11. Evropske konvencije o osnovnim ljudskim pravima (sloboda okupljanja i udruživanja – u daljem tekstu EKLJP).
“Postupajući sud, kako je okrivljenog oslobodio odgovornosti koja mu se stavljala na teret, dao je iscrpno obrazloženje svoje odluke u pogledu primjene standarda iz EKLJP. Ratio suda je, sa jedne strane, od velikog začaja za efektivnu zaštitu prava na zdravu životnu sredinu, te sa druge, služi kao naputak bh. sudstvu u predmetima zaštite ovog prava koje se crpi iz značajne prakse Evropskog suda za ljudska prava. U praktičnom smislu, kada izostane adekvatna zaštita od strane institucija, zaštita prava na zdravu životnu sredinu u nadležnosti je građana, uz uslov da sredstva te zaštite budu srazmjerna ugroženosti prava. Ovo je u skladu i sa entitetskim zakonom koji reguliše da je zaštita prava na zdravu životnu sredinu individualna i kolektivna obaveza”, izjavio je Redžib Skomorac, pravni savjetnik Centra za životnu sredinu.
Centar za životnu sredinu identifikovao je slučaju kao izrazito bitan, kako sa aspekta provedbe Aarhuske konvencije i efektivne zaštite životne sredine i ljudskih prava, tako i sa aspekta sprječavanja eventualne zloupotrebe javnog monopola nad sredstvima represije. Okrivljenom je stoga obezbijeđena odbrana koja je pružila razloge za donošenje oslobađajuće odluke.
Zastupnica okrivljenog, advokatica Jovana Kisin Zagajac, je istakla da je slučaj Lekanića od posebnog značaja, jer je sud, odlučujući o zahtjevu policije za pokretanje prekršajnog postupka zbog navodno počinjenog saobraćajnog prekršaja, prepoznao da je postupanje okrivljenog bilo u funkciji legitimne borbe za zaštitu životne sredine.
“Sud je direktno primijenio standarde EKLJP, što nije uobičajena praksa u prekršajnim i redovnim sudovima u Bosni i Hercegovini, čime ovaj slučaj dobija posebnu težinu. Posebno značajno je i to što je sud prepoznao spontano javno okupljanje kao oblik građanskog izražavanja koji uživa zaštitu člana 11. EKLJP, iako takav oblik okupljanja nije izričito prepoznat domaćim Zakonom o javnom okupljanju. Evropski sud za ljudska prava je u više navrata istakao da se i spontana okupljanja moraju smatrati zaštićenim, naročito kada predstavljaju neposrednu reakciju na važne društvene događaje, te da vlasti moraju pokazati toleranciju prema takvim skupovima”, istakla je Kisin Zagajac.
Ovaj slučaj tako predstavlja presedan u kojem je prekršajni sud afirmisao ustavne i konvencijske slobode građana, podsjećajući da zaštita javnog interesa, poput očuvanja životne sredine, mora imati prioritet nad formalnim zahtjevima zakona kada bi njihova rigidna primjena rezultirala povredom osnovnih prava i sloboda.
“U konkretnom slučaju, sud je dao prednost pravu na slobodu izražavanja i mirnog okupljanja, garantovanim članovima 10. i 11. EKLJP, u odnosu na formalističko tumačenje saobraćajnih propisa—koji pristup je u potpunosti u skladu sa praksom Evropskog suda za ljudska prava, čija praksa naglašava da države imaju pozitivnu obavezu da omoguće i zaštite izražavanje mišljenja i okupljanja, naročito kada se radi o pitanjima od javnog interesa, kao što je zaštita životne sredine”, dodala je Kisin-Zagajc.
Nakon okončanja prekršajnog postupka okrivljeni je još jednom pojasnio svoje motive, te je pozitivan ishod postupka ocijenio kao uspjeh cijele zajednice.
“Drago mi je da je moj skromni doprinos naporima mještana Bistrice, da se zaustavi ili bar ukaže na bezakonje vlasti vezano za eksploataciju uglja, prepoznao postupajući sud i oslobodio me navodne odgovornosti. Mi smo besplatno, kao odgovorni građani, radili samo posao neodgovornih institucija i pojedinaca iz nadležne vlasti koju ovaj narod plaća. Ova odluka suda budi nadu da postoje institucije i da nisu baš svi nezainteresovani za budućnost ove zemlje i generacija koje će je naslijediti poslije nas. Veliku zahvalnost dugujem mještanima Bistrice, koji su pružili otpor bezakonju, Centru za životnu sredinu, advokatu, svjedocima, medijima koji su pratili dagađanja u Bistrici i objektivno obavještavali javnost, kao i mnogobrojnim pojedincima koji su nas podržavali”, izjavio je Jovan Lekanić, oslobođeni mještanin.
Ovo je primjer koji ukazuje na potrebu za uspostavljanje preventivnog mehanizma sudske zaštite osnovnih ljudskih prava i temeljenih sloboda, te introdukciju posebnog zakonskog okvira u Republici Srpskoj koji bi onemogućio zloupotrebu ovlaštenja kada to nije neophodno u demokratskom društvu i predstavlja prekomjerno zadiranje u prava i slobode građana i građanki.
Centar za životnu sredinu trenutno radi na izradi nacrta propisa koji bi imao navedenu funkciju, o čemu će naknadno biti više informacija. Međutim, u nedostatku takvog pravnog mehanizma, neophodno je brižno konsultovati standarde na koje ova odluka ukazuje.
“Ohrabrujuće je da je sud prve instance primjenio standarde iz EKLJP. Upravo u pogledu primjene principa razmjernosti ogleda se praktična važnost ove odluke. Sve strane bi ubuduće ovo morale imati u vidu, tj. kako u pogledu procjene legitimnosti sredstava zaštite prava—od strane građana, tako i u pogledu procjene neophodnosti zadiranja u temeljne slobode—od strane javne vlasti“, zaključio je Redžib Skomorac, pravni savjetnik Centra za životnju sredinu.
Na koncu podsjećamo i da je grupa mještana ove lokalne zajednice kod istog suda tužila javne institucije i koncesionara, podnošenjem tužbe za utvrđivanje povreda ljudskih prava i naknadu nematerijalne štete nastale usljed nezakonite dodjele i realizacije koncesije. Tužba je podnesena u decembru 2023. godine uz podršku advokata i Centra za životnu sredinu. O zakazivanju pripremnog ročišta tužitelji još uvijek nisu obaviješteni.
Za više detalja o slučaju, i posebno razlozima oslobađanja od odgovornosti, možete pročitati u otpravku rješenja[RS2] .
Izvodi iz obrazloženja sudske odluke
U nastavku dajemo relevantne izvode iz obrazloženja sudske odluke, odnosno način na koji je sud došao do konačnog zaključka—da je protest mještana bio zakonit, opravdan i neophodan u demokratskom društvu, i to kako slijedi:
“Iz dostavljenih službenih zabilješki (…), proizilazi da je blokada puta i postavljanje vozila na put izvršeno u kontekstu mirnog, nenasilnog i vremenski ograničenog protesta grupe građana. Okrivljeni je, zajedno sa grupom građana, izražavao nezadovoljstvo povodom prolaska teških kamiona koji tokom transporta podižu prašinu i ugrožavaju lokalnu zajednicu, te je u tom cilju došlo do blokade puta. Dakle, radnja privremenog zaustavljanja, ometanja saobraćaja vozilom i ličnim prisustvom na putu nije se desila u redovnim okolnostima svakodnevnog saobraćaja, već u specifičnom okviru ostvarivanja prava na javno okupljanje i protest, koje je zagarantovano Ustavom BiH i Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Ovo, međutim, ne isključuje formalno postojanje radnje iz člana 19. Zakona o osnovama bezbjednosti saobraćaja, ali predstavlja bitnu okolnost prilikom pravne kvalifikacije i odlučivanja o odgovornosti.”
U pogledu ocjene dokaza odbrane u vezi sa zagađenjem površinskih voda i vodotoka rijeke Crljenjače, sud takođe daje jasan odnos dokaza sa principom razmjernosti i motivima protesta, koji cijeni kao opravdan, i to:
“Iz izvedenih materijalnih dokaza odbrane (…) proizlazi da površinska voda uzorkovana u području potoka Crljenčaka, lokalitet Bistrica bb, Prijedor, ne zadovoljava uslove I klase kvaliteta vode, te da su u uzorku zabilježena prekomjerna prisustva aluminijuma, gvožđa, mangana, nikla i ukupnog azota odnsno prema stručnom mišljenju predmetni uzorak ne zadovoljava uslove I klase kvalitete, voda pripada V klasi po više parametara, odnosno predstavlja ozbiljno zagađenje. Iako navedeni nalazi nisu od neposrednog značaja za pravnu kvalifikaciju konkretnog saobraćajnog prekršaja iz člana 19. Zakona o osnovama bezbjednosti saobraćaja na putevima BiH, sud ih cijeni kao relevantne za razumijevanje šireg konteksta u kojem se događaj odvijao, te kao potvrdu opravdanog povoda mirnog okupljanja građana, čiji je cilj bio ukazivanje na ekološki problem od opšteg interesa. U tom smislu, ovi dokazi doprinose ocjeni proporcionalnosti i razumijevanju motiva privremene blokade saobraćaja, koja se odvijala u okviru ustavom zagarantovanog prava na mirno okupljanje.”
Dalje, u pogledu protesta u vidu blokade puta, sud nalazi da je isti bio opravdan kao krajnja mjera, kod činjenice da su prethodno iscrpljeni dostupni institucionalni mehanizmi, te ističe:
“Iz dostavljenih akata jasno se vidi da su inspekcijske kontrole bile izvršene na terenu, da su identifikovane određene nepravilnosti, što dodatno potvrđuje ozbiljnost iznesenih navoda odbrane. Sud ni ove dokaze ne cijeni kao neposredno relevantne za postojanje prekršaja iz člana 19. Zakona o bezbjednosti saobraćaja, jer se ne odnose na konkretno saobraćajno ponašanje u vrijeme blokade. Međutim, cijeni ih u smislu razumijevanja šireg konteksta u kojem je došlo do mirnog okupljanja kao potvrdu da su prethodno iscrpljeni institucionalni putevi i da je okupljanje bilo reakcija građana na nepostupanje nadležnih organa u vezi sa zaštitom životne sredine. Time ovi dokazi imaju značaj za ocjenu razmjernosti ponašanja okrivljenih i svrhe okupljanja, koje je u ovom slučaju imalo jasno izražen javni interes. Nadalje iz presude Okružnog suda u Banjaluci, broj: 11 0 U 035976 24 U od 18.10.2024. godine, proizlazi da je tužena strana – Centar za životnu sredinu, zajedno sa brojnim mještanima MZ Bistrica, pokrenula upravni spor protiv Ministarstva za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju RS zbog osporene ekološke dozvole izdate privrednom subjektu „Drvo-export” d.o.o. Teslić, za eksploataciju lignita na području naselja Bistrica. U tužbi se iznose brojne okolnosti u vezi sa zagađenjem okoline, ugrožavanjem izvorišta i životne sredine mještana, kao i štetnim uticajem planiranih radova na njihovu imovinu i život. Iz obrazloženja presude proizlazi da su građani putem predstavki, upravnih i sudskih sredstava još ranije pokušali institucionalno reagovati i zaštititi okolinu, što dodatno potvrđuje da je blokada puta predstavljala krajnju mjeru nakon iscrpljivanja pravnih i upravnih mehanizama.”
Sud takođe posebno cijeni karakter protesta, tj. da je protest bio ekološki, miran i izrazito kratkotrajan, čiji cilj je bio utemeljen u javnom interesu, zbog čega sankcionisanje učesnika nije svrsishodno, te konstatuje:
“Sud je, na osnovu provedenog dokaznog postupka, utvrdio da je okrivljeni zaista parkirao vozilo na putu i legao na put, čime je privremeno onemogućio odvijanje saobraćaja, što je potvrđeno iskazom policijskog službenika, kojem je sud cijenio istinitim, kao i sadržajem službenih zabilješki. Međutim, nesporno je da su predmetne radnje učinjene u kontekstu spontanog, kratkotrajnog i nenasilnog mirnog okupljanja, koje je imalo ekološki karakter, s ciljem izražavanja zabrinutosti građana zbog zagađenja vode i opasnosti po životnu sredinu. Takav povod proizilazi ne samo iz iskaza svih saslušanih svjedoka, nego i iz materijalnih dokaza koji uključuju izvještaje o kvaliteti vode, obavještenja upućena nadležnim institucijama i presudu koja potvrđuje prethodne pokušaje institucionalnog rješavanja problema. Imajući u vidu da se radilo o izrazito kratkotrajnom ometanju saobraćaja, bez poziva na nasilje, bez ugrožavanja bezbjednosti učesnika u saobraćaju i da je cilj protesta bio legitiman i utemeljen na javnom interesu, sud zaključuje da je primjena odredaba Zakona o bezbjednosti saobraćaja u ovom slučaju predstavljala prekomjerno ograničenje osnovnog prava, i da bi izricanje sankcije bilo suprotno načelu razmjernosti i svrsi prekršajnog kažnjavanja.”
Sud takođe nadalje cijeni i okolnosti u kojima se, odnosno zbog kojih se, protest i desio, te—naročito bitno sa praktičke strane—u vezu dovodi slobodu okupljanja i moguću posljedicu uživanja te slobode (koja se manifestuje kao ograničavanje prava drugih lica—a što su u datim okolnostima sud smatra opravdanim), te navodi:
“U dokaznom postupku je utvrđeno da je inkriminisani događaj počinjen u posebnim okolnostima tokom protesta i to mirnog protesta, kojeg štiti Ustav BIH i Konvencija za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda (čl. 11.), što je bitno jer kod utvrđivanja koja ponašanja ulaze u krug prekršaja iz čl. 19. Zakona o osnovama bezbjednosti saobraćaja na putevima u BiH u redovnim okolnostima i u okolnostima mirnog protesta, ne primjenjuju se isti kriteriji. Ustavom Bosne i Hercegovine u članku II/3.i) propisano je da sve osobe na teritoriju Bosne i Hercegovine uživaju ljudska prava i slobode, što pored ostalih uključuje i pravo na slobodu okupljanja. (…) Svako ograničenje javnih okupljanja po osnovi zaštite prava i sloboda drugih mora imati opravdanje, odnosno, mora postojati ozbiljan stepen izvjesnosti da će zadiranje u prava i slobode drugih biti prekomjerno, odnosno nerazumno. Ustav štiti samo mirni protest. Okupljanje se neće smatrati mirnim ako je organizirano sa specifičnom namjerom da se čini ili potiče nasilje. Mirno okupljanje ne znači da ne smije doći ni do kakvog uznemiravanja okoline. Medutim, to uznemiravanje ne smije biti pretjerano. Pravo na javno okupljanje i mirni protest su politička prava i ona su nužna za slobodu izražavanja u demokratskom društvu iz čega slijedi da mirni protest i javno okupljanje uključuje u sebi izražavanja nezadovoljstva ili izražavanje određenog zahtjeva, odnosno poruke, a ne samo razmjenu mišljenja istomišljenika. Raspon ponašanja, tj. do kojih se granica štiti mirni protest, tumači se i procjenjuje u svakom pojedinačnom slučaju za sebe. Pojam “miran”, ne znači tihi protest. On uključuje ponašanja učesnika protesta koja na određeni način mogu smetati osobama koje se protive idejama ili tvrdnjama koje se iznose na mirnom protestu, pa čak može uključivati i ponašanja koja privremeno koče, usporavaju ili sprečavaju aktivnosti treće strane. Svako ograničenje slobode ili prava koje građani Ustavom imaju, mora biti razmjerno naravi potrebe za ograničenjem tih prava u svakom pojedinom slučaju. Prava i slobode drugih koji nisu sudionici protesta u pravilu su pravo na privatnost, na mirno uživanje vlasništva, slobodu kretanja, normalnog obavljanja rada, te pravo na ličnu sigurnost i slobodu. U mirnom protestu ograničenja prava drugih koji nisu učesnici protesta, odnosno, zadiranje u prava i slobode drugih koji nisu učesnici protesta vremenski je ograničeno i traje privremeno.”
Obzirom da je za konačnu odluku bitna činjenica bila da se protest nije desio u redovnim, već se desio u specifičnim okolnostima, sud to uvažava na sljedeći način:
“U zahtjevu za pokretanje prekršajnog postupka nije navedeno da se inkriminisani događaj dogodio tokom mirnog protesta, dakle, u posebnim, a ne u redovnim okolnostima što je bitno za utvrđivanje prekršajne odgovornosti okrivljenog, jer su kriteriji za odlučivanje što ulazi u kažnjivu domenu čl. 19. Zakona o osnovama bezbjednosti saobraćaja na putevima u BiH u ta dva slučaja različiti. Pri tome treba imati na umu da je tu važno, odlučno i vremensko trajanje samog protesta. U optuženju se polazi od toga da se inkriminisani događaj dogodio u redovnim okolnostima što ne odgovara utvrđenom činjeničnom stanju tj “ne važe se”, ne primjenjuje se test razmjernosti između prava na javno okupljanje i mirni protest s jedne strane i zadiranje u prava i slobode drugih (građana koji ne učestvuju u protestu) s druge strane. Na osnovu provedenog dokaznog postupka Sud je utvrdio da se inkriminisani događaj dogodio u sklopu mirnog protesta. Nadalje je utvrđeno da se radilo o sponatnom protestu. Pravo na održavanje spontanih protesta može nadjačati obavezu prethodne obavijesti o javnim okupljanjima, ako je potreban trenutni odgovor na aktuelni dogođaj u obliku demonstracija. U dokaznom postupku je utvrđeno da je okupljanje i protest započelo spontano kad se mjestom proširila vijest da je rudnik dobio dozvolu za eksploataciju. Svaki protest na javnom mjestu može uzrokovati određeni nivo poremećaja uobičajenog života, uključujući i poremećaj saobraćaja, te je stoga potreban određeni stepen tolerancije koji se ne razmatra „in abstracto”, već sud razmatra posebne okolnosti slučaja a posebno „opseg poremećaja uobičajenog života“. Ukoliko miran protest zadire u prava i slobode drugih ljudi koji nisu učesnici protesta, prekomjerno ili nerazumno, učesnik mirnog protesta može ostvariti djelo prekršaja, ali to se ocjenjuje u svakom konkretnom slučaju primjenom načela razmjernosti kako je već ranije obrazloženo i u tom slučaju u optuženju se mora dati činjenični opis prekršaja koji će tome odgovarati. Sud o tome u ovom postupku nije bio ovlašten raspravljati, jer je vezan granicama optuženja i raspravljanjem o tome učinio bi bitnu povredu odredaba prekršajnog postupka.”
Konačni stav o postojanju prekršaja i krivice okrivljenog, odnosno činjenici da u konkretnom slučaju sloboda okrivljenog na javno okupljanje nadjačava pravo javne vlasti na upotrebu sile, sud daje na sljedeći način:
“Stav suda je da je podnošenjem zahtjeva za pokretanje prekršajnog postupka za saobraćajni prekršaj, u trenutku mirnog javnog okupljanja građana, moglo dovesti do povrede slobode okrivljenog na javno okupljanje zajemčene Ustavom. Činjenicom da je kritičnom prilikom došlo do obustave saobraćaja, ne znači da se sloboda okupljanja može ograničiti, jer je do privremene obustave saobraćaja došlo mirnim protestom, pa se pojam mirno okupljanje građana, po stavu suda, mora tumačiti tako da uključi i ponašanje koje, u konkretnom slučaju privremeno obustavlja saobraćaj, čime se usporavaju ili sprečavaju aktivnosti drugih koji ne učestvuju u okupljanju.”
