Pametni gradovi u Evropi više nisu futuristički eksperiment, već svakodnevica. Digitalizovana uprava, energetski efikasne zgrade, senzori za zagađenje i saobraćaj, mobilne aplikacije za komunikaciju s građanima, samo su neke od digitalnih inovacija koje olakšavaju svakodnevni život. I dok evropske metropole idu ka konceptima „smart governance“ i „zero emission cities“, gradovi u BiH se tek suočavaju s izazovima digitalne pismenosti, infrastrukturne zapuštenosti i institucionalne neusklađenosti. Ipak, uz podršku EU fondova i lokalnih inicijativa promjene su moguće.
Grad Banja Luka još 2020. godine pokrenuo je Future City Innovation Challenge, otvoreni poziv za prijavu inovativnih, tehnološki zasnovanih rješenja za urbani razvoj. Cilj je bio stvoriti prvu generaciju pametnih, zelenih i otpornijih gradskih servisa, uz očekivanje da najmanje 3.000 stanovnika direktno profitira od tih rješenja.
Takođe, u okviru projekta, lokalna uprava je uz podršku UNDP-a i Inovacionog centra pokrenula pilot-projekte poput e‑patrole i pametnog parkiranja, a gradska uprava je potvrdila dugoročnu strategiju transformacije Banjaluke u „grad budućnosti“.
Ovaj primjer jasno pokazuje da digitalna revolucija u BiH nije samo u planu, ona se već provodi, zahvaljujući kombinaciji ekspertize, fondova i građanske kreativnosti.
Šta znači „pametni grad“ u evropskom kontekstu?
U evropskoj praksi, pojam pametni grad (smart city) odavno je izašao iz okvira futurističkog koncepta i postao konkretan okvir za urbani razvoj. On podrazumijeva upotrebu digitalnih tehnologija, senzora, analitike podataka i povezanih sistema s ciljem da se poboljša kvalitet života građana, optimizuje rad javnih servisa i smanji trošak održavanja infrastrukture.
Prema riječima Aleksandra Mastilovića, stručnjaka za digitalnu transformaciju i pametne gradove, suština je u tome da se “informaciono-komunikacione digitalne tehnologije iskoriste za monitoring, skupljanje podataka o životu u urbanoj sredini, komunalnim i drugim servisima i da se njihov kvalitet unaprijedi optimizacijom angažovanih resursa uz istovremeno održavanje i unaprjeđenje kvaliteta istih uz minimalne troškove”.
Mastilović dodaje da to, između ostalog, znači i da “javni saobraćaj bude tako planiran i da se dinamički alociraju vozila prema stvarnim potrebama stanovništva – da niti u jednom periodu dana nemate ni prazne ili poluprazne autobuse, tramvaje, trolejbuse, a niti prepune sa gužvama – i sve to uz iste troškove za javni prevoz ili čak i njihovo smanjenje. Na sličan način mogu se optimizovati i parking servis, odvoz smeća, javna rasvjeta i svi drugi sistemi grada”.
Takva rješenja ne samo da olakšavaju svakodnevnicu, već dugoročno stvaraju finansijske uštede koje se mogu preusmjeriti na druge razvojne projekte.
Darko Brkan, iz Udruženja građana „Zašto ne“, ističe da je koncept pametnih gradova važan iz perspektive civilnog društva iz više razloga, prije svega zato što olakšava život građanima i nudi im usluge koje im stvarno pomažu na dnevnoj osnovi. Međutim, ističe da postoji još nekoliko aspekata koji su možda i bitniji za civilno društvo.
“Prvi je taj da pametni gradovi stvaraju naviku institucijama da objavljuju registre podataka u mašinski čitljivim formatima, kako bi se oni mogli koristiti na različite načine u korist građana. Na ovaj način princip objave podataka u slučaju, recimo, odlaganja otpada ili javnog prevoza, može sutra dovesti do modela objave i korištenja podataka u slučajevima smanjenja ili ukidanja korupcije, zloupotrebe položaja, nepravilnosti u izbornom procesu i slično”, ističe Brkan.
Dodaje da je standardizacija čuvanja podataka i korištenja istih u digitalnom formatu početak kreiranja digitalnih mašinski čitljivih baza podataka u državi, te da se na taj način uvodi kultura transparentnosti i odgovornosti u rad svih u društvu.
“Naravno, neke aktivnosti mogu biti čisti populistički potezi za dobijanje poena nosilaca vlasti, ali u suštini je proces rada na pametnim gradovima pozitivan”, navodi Brkan.
Evropska unija ovu transformaciju aktivno podržava kroz Digitalnu strategiju EU 2030, Zeleni dogovor (Green Deal), Digital Europe Programme, Horizon Europe i Smart Specialisation inicijative. Kako objašnjavaju iz njemačkog GIZ-a (Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit), digitalni alati postaju ključni ne samo za modernizaciju administracije, već i za ispunjavanje klimatskih ciljeva, integraciju obnovljivih izvora energije i razvoj održive mobilnosti.
„Digitalna transformacija ne podrazumijeva samo uvođenje digitalnih tehnologija. Riječ je o sveobuhvatnom procesu koji uključuje pojednostavljenje i optimizaciju poslovnih procesa, a nerijetko i reorganizaciju administrativnih struktura. Ključ uspjeha leži u tome da lokalne samouprave digitalizaciju sagledaju kao strateški proces, a ne kao tehnički dodatak”, navode iz GIZ-a.
Naglašavaju da bi lokalne samouprave, da bi bile u stanju planirati, budžetirati i uspješno integrisati digitalne alate u svoje svakodnevno poslovanje, trebale razviti vlastite strategije digitalne transformacije.
“Takve strategije trebaju se temeljiti na jasnoj analizi postojećeg stanja – pravnog, strateškog i institucionalnog okvira – kao i na procjeni kapaciteta: tehničke opremljenosti (hardver, softver, mrežna infrastruktura), organizacionih uvjeta i internih procedura, kvaliteta baza podataka i registara, te otvorenosti podataka za širu upotrebu. Poseban izazov predstavlja kapacitet ljudskih resursa. Uvođenje elektronske uprave zahtijeva ne samo adekvatnu tehničku obuku zaposlenih, već i promjenu ustaljenih obrazaca rada i razmišljanja”, ističu iz GIZ-a.
Naposlijetku, evropski model pametnog grada nije samo skup tehnoloških rješenja – to je politika koja spaja digitalnu i zelenu tranziciju, participativno odlučivanje i dugoročno planiranje. Za BiH, izazov je kako te principe prevesti u lokalni kontekst obilježen složenom administrativnom strukturom, infrastrukturnim zaostatkom i ograničenim budžetima, ali i sve većim pritiskom građana za brže i transparentnije javne usluge.
Gdje je BiH danas?
Bosna i Hercegovina tek ulazi u ozbiljniji proces digitalne transformacije gradova i opština, ali za sada bez jedinstvene nacionalne strategije pametnih gradova ili krovnog dokumenta koji bi definisao prioritete, standarde i faze razvoja. Umjesto sistemskog pristupa, prisutne su pojedinačne, često nepovezane inicijative.
Kako objašnjava Aleksandar Mastilović, važno je da “razlikujemo ono što obuhvata koncept pametnog grada – neka vrsta eksterne transformacije koju osjete građani i privreda, a na drugoj strani neka vrsta interne digitalne transformacije organa uprave opštine ili grada, način rada unutar nje same, odnosno načina pružanja usluga”. U praksi, kaže, veliki problem predstavlja činjenica da lokalne uprave nisu uvezane s registarskim bazama drugih opština ili viših nivoa vlasti, pa građani često moraju fizički putovati u drugi entitet ili udaljeni grad samo da bi pribavili jedan dokument. To ne samo da usporava digitalizaciju, nego i obeshrabruje građane da koriste postojeće e-servise.
“Trenutno IDDEEA – Agencija za identifikaciona dokumenta, evidenciju i razmjenu podataka BiH nudi organima uprave, pa i lokalnim jedinicama samouprave, ali i pravnim subjektima, pristup registru građana tako da izbjegnemo donošenje famoznog CIPS papira. Postupak je tehnički zaživio iako i dalje postoje problemi političke i pravne prirode obzirom da iako IDDEEA raspolaže tim podacima, formalno su vlasnici tih podataka ministarstva unutrašnjih poslova Federacije BiH, Republike Srpske i Brčko Distrikta, pa se raspolaganje tim podacima od strane IDDEEA stavlja pod znak pitanja istovremeno sa prihodima koje Agencija ostvaruje po tom osnovu”, navodi Mastilović.
Podrška međunarodnih donatora i EU projekata već sada ima vidljive rezultate. Iz GIZ-a ističu da su gradovi koji su učestvovali u projektima saradnje privatnog i javnog sektora (takozvani develoPPP programi) dobili i konkretne alate – od razvoja aplikacija za javni prevoz, preko smart parking sistema, „park and ride“ koncepta, adaptivnog upravljanja saobraćajem, razvoja intermodalnosti i inovacija i uvođenja jedinstvenih karata i digitalne naplate, sve do digitalizacije energetskih usluga
“U okviru regionalnog projekta koji se fokusira na energiju, transport i zaštitu klime, kontinuirano se radi na jačanju kapaciteta jedinica lokalne samouprave kada je riječ o povezivanju koncepta pametnih gradova (smart city) i mjera urbane mobilnosti. Jedna od vidljivih aktivnosti realizovana je u Sarajevu, gdje je postavljen brojač za vozila mikromobilnosti – bicikla i romobile. Ovaj uređaj ne samo da potiče građane na korištenje alternativnih oblika prevoza radi smanjenja saobraćajnih gužvi i poboljšanja kvaliteta zraka, već i doprinosi unapređenju javnog zdravlja”, ističu iz GIZ-a.
Pored toga, navode da je Grad Zavidovići dobio solarnu pametnu klupu koja građanima omogućava predah uz mogućnost punjenja mobilnih uređaja, korištenje besplatnog interneta, te pristup informacijama o kvalitetu zraka, temperaturi i vlažnosti. Ističu da ovi podaci pomažu lokalnoj upravi u planiranju održivijeg i zelenijeg urbanog prostora i saobraćaja.
Ipak, Darko Brkan upozorava na jedan problem – nedovoljno uključivanje građana u planiranje digitalnih servisa. Ističe da je “većina digitalnih servisa u gradovima počela kao inicijative institucija bez neke velike konsultacije sa građanima”. Iako je, kako kaže, svaki digitalni servis koji pomaže građanima dobrodošao, čak i u slučajevima ako oni nisu dovoljno konsultovani oko toga, ipak “postoji opasnost od toga da funkcije pojedinih servisa nisu prilagođene potrebama građana, a promjene takvih sistema, posebno u slučajevima kad ih implementiraju institucije, znaju biti dugotrajne, što može dovesti do ozbiljnih problema u korištenju sistema”.
Iako se u pojedinim gradovima vidi pomak, digitalna slika BiH i dalje je fragmentirana. Ne postoji mehanizam koordinacije između opština, kantona, entiteta i državnog nivoa, pa se često dešava da slične aplikacije i servisi nastaju paralelno, bez razmjene podataka ili kompatibilnih tehničkih rješenja.
Još jedna prepreka je nedostatak IT kadra u javnom sektoru. Mnoge opštine imaju minimalan broj zaposlenih koji se bave IT-om, često bez dovoljno stručnog znanja za vođenje kompleksnih projekata. U takvim uslovima, održavanje već implementiranih rješenja postaje jednako izazovno kao i njihovo pokretanje.
Sve to BiH stavlja u poziciju zemlje koja, iako ima uspješne pojedinačne primjere, još nije spremna za skok ka sveobuhvatnom „smart city“ modelu. Da bi se to promijenilo, sagovornici Gerile se slažu da je neophodno uspostaviti nacionalni strateški okvir, otvoriti kanale saradnje između svih nivoa vlasti i osigurati dugoročnu političku volju koja nadilazi trajanje jednog izbornog ciklusa.
EU alati i fondovi koje BiH može iskoristiti
Iako Bosna i Hercegovina još uvijek nije punopravna učesnica programa Digital Europe, vrata evropskog finansiranja nisu zatvorena. Na raspolaganju je čitav niz instrumenata koji, ako se strateški iskoriste, mogu ubrzati transformaciju domaćih gradova u pametne i održive urbane zajednice.
Prvi i najznačajniji izvor podrške je Instrument za pretpristupnu pomoć (IPA III), koji do 2027. godine obuhvata projekte digitalizacije javne uprave, eZdravstva, eObrazovanja i pametne infrastrukture u lokalnim zajednicama. Ovi fondovi mogu se koristiti za unapređenje interoperabilnih registara, razvoj online servisa i modernizaciju komunalne infrastrukture.
Aleksandar Mastilović smatra da bi upravo EU fondovi mogli biti ključ za prevazilaženje političkih i budžetskih ograničenja. Ističe da bi načelnicima jedinica lokalne samouprave trebalo predstaviti “benefite primjene tehnologije kroz sistemske uštede i oslobađanje dijela budžeta za infrastrukturne projekte koji decenijama trpe nedostatak finansija za njihovu realizaciju, a nekada u manjim zajednicama čak i problem održavanja postojeće infrastrukture”.
Naglašava da je problem primarno političke prirode, s obzirom da je povrat investicije nekada od pet do osam godina i duži je od trajanja mandata aktuelnog načelnika i skupštine opštine.
“Zbog toga se oni okreću investicijama u ono što će biti brže vidljivo građanima da bi dobili tražene poene za izbore – zbog toga se ovo pitanje mora dovesti u poziciju oko koje imamo konsenzus, da ako aktuelna vlast započne nešto, a opozicija postane vlast, da zasluge podijele i da se oko boljeg života građana zaista okupimo. Nisu sva pitanja politička, niti smiju biti, inače ćemo biti zarobljeni na srednjoročne vizije nikada duže od četiri godine trajanja mandata. Nama su potrebne vizije na 10, 15 pa i 20 godina kada govorimo o razvoju jedne lokalne zajednice”, ističe Mastilović.
Druga velika prilika leži u Horizon Europe i mreži Digital Innovation Hub-ova (DIH), koji omogućavaju pilot-projekte inovativnih rješenja u urbanim sredinama i podstiču saradnju univerziteta, IT kompanija i lokalne uprave. Ovdje GIZ vidi ključnu ulogu — ne samo u tehničkoj podršci, nego i u povezivanju lokalnih samouprava sa evropskim partnerima.
„Kroz promociju razmjene znanja i iskustava između partnera u zemlji, regiji i šire – putem studijskih posjeta, zajedničkih radionica, događaja i regionalnih mreža – doprinosimo boljem razumijevanju zajedničkih izazova i prenosu dobrih praksi. Time se stvaraju preduslovi za sinergiju i efikasnije korištenje raspoloživih resursa“, navode iz GIZ-a.
Poseban naglasak stavljaju na osposobljavanje pružalaca usluga koji imaju ključnu ulogu u jačanju otpornosti i konkurentnosti lokalne privrede. “Na taj način, digitalna transformacija ne ostaje samo na nivou administracije, već postaje pokretač sveobuhvatnog razvoja lokalnih zajednica”, ističu iz GIZ-a.
Treći segment podrške čine tematski programi poput EU4DigitalSME, EU4Energy i EU4Green, koji kombinuju tehnološki razvoj, unapređenje digitalnih vještina i energetsku efikasnost. U praksi, to znači da gradovi mogu istovremeno modernizovati digitalne platforme i ulagati u projekte energetske tranzicije, poput pametnih mreža i sistema za obnovljive izvore.
Međutim, kako upozorava Darko Brkan, finansijska sredstva sama po sebi nisu garancija uspjeha. Ističe da kad digitalne usluge koje nude lokalne vlasti postoje, onda su uglavnom razumljive i dostupne, budući da je tehnologija došla na nivo da je sve optimizirano za mobilne telefone, a sada svi imaju i koriste iste. Ipak, problem je, kako kaže, kako građane upoznati sa postojanjem i funkcijama servisa, kao i prikazati im efikasnost i učinkovitost istih.
To potvrđuje i istraživanje portala Gerila o upotrebi digitalnih javnih usluga u gradovima Bosne i Hercegovine. Nastojali smo saznati koliko su građanima dostupne, korisne i poznate e-usluge koje nude lokalne uprave – od eParking aplikacija do online prijava i digitalnih portala. Većina ispitanika je navela da ne znaju da li njihov grad uopšte nudi digitalne usluge za građane.
Jedan od načina da se prevaziđe taj problem, prema Brkanu, mogu biti javne kampanje na informisanju i ohrabrivanju građana koje mogu provoditi organizacije civilnog društva, kao i konsultacije prilikom kreiranja strategija razvoja digitalnih servisa i usluga.
Generalno gledano, dostupni fondovi i programi predstavljaju snažan alat, kako ističu naši sagovornici, ali zahtijevaju spoj strateškog planiranja, tehničkog kapaciteta i participacije građana. Bez ta tri elementa, rizik je da BiH ostane u fazi pilot-projekata i ne iskoristi priliku za dugoročnu, sistemsku transformaciju svojih gradova.
Lokalne prilike za pametniju budućnost
Iako Bosna i Hercegovina još uvijek nema nacionalni okvir za razvoj pametnih gradova, postoje realne prednosti koje bi mogle ubrzati transformaciju lokalnih zajednica, pod uslovom da se strateški iskoriste.
Kompleksna političko-administrativna struktura BiH često se percipira kao prepreka, ali u kontekstu pametnih gradova može biti i prilika. Lokalne zajednice imaju relativnu autonomiju da pokreću projekte i testiraju inovacije bez čekanja na saglasnost viših nivoa vlasti. Aleksandar Mastilović naglašava da su upravo lokalne specifičnosti polazna tačka.
“Sve zavisi od trenutnog zatečenog stanja i definisanih prioriteta i zato sam uvjerenja da će neke stvari morati da se planiraju lokalno od zajednice do zajednice, dok osnovne pretpostavke trebaju prije toga da uspostave viši nivoi vlasti. Moja jedina preporuka jedinicama lokalne samouprave je da urade studije i analize trenutne spremnosti za digitalnu transformaciju i da te nalaze povežu sa postojećim lokalnim razvojnim strategijama koje imaju i koje su usvojene kao zakonska obaveza naslonjena na strategije viših nivoa. Tada će znati šta trebaju da urade i koliko će ih to koštati u narednih 3-5 godina, za početak ne bi išao dalje od toga”, ističe Mastilović.
Pored decentralizacije, jedna od prednosti može biti i rastuća IT zajednica. BiH danas ima brojnu mrežu domaćih IT kompanija, start-upova i freelancera koji već razvijaju rješenja za pametne gradove – od aplikacija za prijavu komunalnih problema do IoT sistema za javnu rasvjetu i pametni parking. GIZ je kroz develoPPP projekte sarađivao s firmama kao što su LANACO i DVC Solutions, pokazujući da lokalni IT sektor može preuzeti ključnu ulogu u implementaciji rješenja. Problem je, međutim, što javne uprave često nemaju dovoljno kapaciteta da s njima efikasno sarađuju, pa se, kako kažu iz GIZ-a, digitalizacija ponekad svodi na nabavku opreme bez dugoročnog plana integracije.
Dalje, postoji mogućnost i partnerstva s EU gradovima. Kroz evropske inicijative poput Horizon Europe, Digital Innovation Hub-ova i Sporazuma gradonačelnika, lokalne zajednice iz BiH mogu učiti direktno od gradova koji već godinama provode digitalnu i zelenu tranziciju. Ovakva partnerstva ne donose samo tehničko znanje, nego i model zajedničkog planiranja, građanske participacije i korištenja otvorenih podataka.
Naposlijetku, Evropski zeleni plan i regionalni projekti energetske efikasnosti otvaraju priliku da pametna rješenja budu dio šire tranzicije ka održivim gradovima. To uključuje modernizaciju sistema grijanja, LED rasvjetu, integraciju obnovljivih izvora i sisteme za praćenje potrošnje energije u realnom vremenu.
U svemu mogu pomoći organizacije kao što je GIZ koji planira nastaviti s holističkim pristupom koji povezuje klimatske promjene, urbani razvoj, saobraćaj i energetiku kroz zelene i digitalne prakse, uz aktivno uključivanje građana. Gradovi Zapadnog Balkana potpisali su Deklaraciju za zelenu mobilnost i prihvatili okvir mjera poput električnih autobusa, biciklističke infrastrukture, multimodalne integracije i strategija nultih emisija, u skladu s obavezujućom EU TEN-T politikom. To otvara prostor za podršku organizacija poput GIZ-a lokalnim zajednicama kroz razvoj održivih saobraćajnih rješenja, digitalnih alata za upravljanje mobilnošću i klimatsku otpornost, što provode i kroz projekte poput WB Adapt, povezujući klimatske mjere s rješenjima u mobilnosti i energetici prema evropskim standardima i lokalnim prioritetima.
Bosna i Hercegovina se nalazi na početku puta ka pametnim gradovima po evropskim standardima. Iako nedostaje nacionalna strategija digitalne transformacije i koordinacija među nivoima vlasti, lokalne zajednice već pokreću pojedinačne inicijative – od pametne rasvjete do aplikacija za prijavu komunalnih problema i praćenje kvaliteta vazduha. EU fondovi, poput IPA III i Horizon Europe, nude značajne mogućnosti za finansiranje i tehničku podršku, a rastuća domaća IT scena i potencijal partnerstva s evropskim gradovima mogu ubrzati promjene.
Uspjeh je moguć, kako ističu sagovornici Gerile, samo ako se digitalna i zelena tranzicija posmatraju zajedno, uz aktivno uključivanje građana, dugoročnu političku volju i ulaganje u kapacitete javne uprave. Bez tih elemenata, pametni gradovi u BiH ostaće izolovani primjeri umjesto sistemskog modela urbanog razvoja.
Gerila.info
